هدایت تحصیلی فرآيندی است که در آن خدماتی برای راهنمايی و مشاوره به دانش‌آموزان ارائه می‌شود. آن‌ها در این فرآیند با استعدادها، علايق، توانایی‌ها و ويژگی‌های شخصيتی خود آشنا می‌شوند. درنهایت دانش‌آموزان رشته‌ها و شاخه‌های تحصيلی و مشاغل مورد نياز جامعه را نیز می‌شناسند.
آماده‌سازی برای انتخاب آگاهانه‌ی رشته‌ی تحصيلی، از دوره‌ی ابتدايی آغاز می‌شود و تا پايان دوره‌ی دوم متوسطه ادامه دارد. اما خدمات مشاوره‌ای ویژه‌ای در پایه‌ی نهم به آن‌ها ارائه می‌شود. چون دانش‌آموزان باید برای ورود به دوره‌ی دوم متوسطه شاخه و رشته تحصيلی مناسب خود را انتخاب كنند.
منظور از هدایت تحصیلی چیست؟
بر اساس اعلام وزارت آموزش و پرورش، مشاوره و هدايت تحصيلی و تربيتی در همه‌ی دوره‌های تحصيلی الزامی است. انتخاب شاخه و رشته‌ی تحصيلی باید در پايان دوره‌ی اول متوسطه صورت بگیرد. نتايج عملکرد درسی و تربيتی در طول اين دوره‌ی تحصيلی در انتخاب رشته اهمیت دارد.
دوره‌ی متوسطه دوم داراي سه شاخه‌ی نظری، فنی و حرفه‌ای و كاردانش است. هر يک از شاخه‌ها داراي رشته‌هايی است كه تنوع آن‌ها بر اساس نياز جامعه، اقتضای زمان و امکانات تعيين می‌شود.
در نظام آموزشی ما، مشاوره و جمع‌آوری اطلاعات مربوط به میزان توانمندی و علایق هر دانش‌آموز از طریق فرم‌های هدایت تحصیلی که در پایه‌ی نهم تکمیل و بررسی می‌شوند، صورت می‌گیرد.
اهداف هدایت تحصیلی
بر اساس آنچه وزارت آموزش و پرورش در آیین‌نامه‌ی هدایت تحصیلی دانش‌آموزان آورده است، گسترش و تنوع دادن به مشاغل و مهارت‌های مورد نياز جامعه و تعليم برنامه‌ريزی شده‌ی آن در همه‌ی دوره‌های تحصيلی و برای همه‌ی دانش‌آموزان اهمیت بسیاری دارد. بنابراین باید نظام جامع هدایت تحصیلی و استعدادیابی برای هدایت دانش‌آموزان به سمت رشته‌ها، مشاغل و مهارت‌های مورد نیاز حال و آینده‌ی کشور طراحی و مستقر شود.
بر اساس آیین‌نامه‌ی مذکور، اهداف هدایت تحصیلی دانش‌آموزان عبارتند از:
- شناسايي و شناساندن استعداد، توانايی، علاقه و ويژگی‌های شخصيتي دانش‌آموزان
- کمک به انتخاب آگاهانه‌ی رشته‌ی تحصيلی و مسير آينده‌ی شغلی دانش‌آموزان
- كمک به هدايت متوازن دانش‌آموزان به شاخه‌ها و رشته‌های تحصيلی براساس سياست‌های توسعه‌ای كشور
فرم هدایت تحصیلی چیست؟
ایجاد پرونده‌ی مشاوره برای هدایت تحصیلی دانش‌آموزان مطابق با طرح جامع آموزش و پرورش باید از ابتدایی آغاز شود. اما در پایه‌ی نهم فرم‌های هدایت تحصیلی برای انتخاب رشته‌ی دانش‌آموزان پر می‌شوند.
این فرم‌ها شامل 7 مورد جداگانه هستند که دانش‌آموز، اولیا، دبیران و مشاور مدرسه آن‌ها را تکمیل می‌کنند. پس از تکمیل این فرم‌های هفتگانه، علاقمندی‌ها و توانایی‌های دانش‌آموز شناسایی می‌شود. و در نهایت انتخاب رشته‌ی متناسب برای هر کدام از آن‌ها صورت می‌گیرد.
ملاک‌ها و عوامل هدایت تحصیلی در پایه نهم
هدايت دانش‌آموزان به شاخه و رشته‌های تحصيلی بر اساس ملاك‌ها و عواملی صورت می‌گیرد که مهم‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر است:
نظر دانش‌آموز: توجه به انتخاب و اولويت‌بندی دانش‌آموز از بين شاخه‌ها و رشته‌های تحصيلی مورد نظر در دوره‌ی متوسطه، 11 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نتايج عملكرد تحصيلی: بررسی نمرات دانش‌آموزان در تمام دروس دوره‌ی اول متوسطه با ضرايب اختصاصي هر يك از آن‌ها در رشته‌ها و گروه‌هاي تحصيلي، 35 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نتايج آزمون‌های مشاوره‌ای: نتايج آزمون‌های استعداد، رغبت، شخصيت و ارزش‌های تحصيلی–شغلی دانش‌آموزان، 31 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نظر معلم‌ها: نظر معلم‌های تمام دروس دوره‌ی اول متوسطه در تعيين اولويت‌های انتخاب شاخه و رشته‌ی تحصيلی دانش‌آموزان، 11 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نظر والدين: دريافت نظر والدين در انتخاب و اولویت‌بندی رشته‌ی فرزند خود، 5 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نظر مشاور: بررسی تخصصی عملکرد تحصيلی دوره‌ی ابتدايی و متوسطه، نتايج آزمون‌ها، نتايج عملکرد تحصيلی، مصاحبه و مشاوره با دانش‌آموزان و والدين آنان و توجه به نمره‌ی هويت كسب شده، 11 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
دو تبصره مهم در مورد هدایت تحصیلی پایه نهم
در آیین‌نامه‌ی هدایت تحصیلی دانش‌آموزان دو تبصره درباره‌ی انتخاب رشته‌ی دانش‌آموزان و هدایت تحصیلی آن‌ها ذکر شده است. اولین تبصره به قرار زیر است:
«با توجه به ضرورت توزيع متوازن شاخه‌ها و رشته‌های تحصيلي، متناسب با امکانات آموزشی و نيازهای شغلي در سطوح مختلف منطقه‌ای، استانی و كشوری، ثبت‌نام دانش‌آموزان در همه‌ی مدارس اعم از دولتی، غيردولتی، هيئت امنايی و خاص از قبيل استعدادهای درخشان، استثنايی، شاهد، نمونه دولتي، وابسته، داوطلبان آزاد و … در شاخه‌ها و رشته‌های تحصيلی، در چارچوب سياست‌های اعلام شده از سوی آموزش و پرورش و با اولويت امتياز كسب شده، انجام مي‌شود.»
این تبصره یعنی هر دانش‌آموزی بدون توجه به میزان امتیازی که کسب کرده، حق انتخاب رشته‌ی مورد نظر خود را دارد. اما این رشته با توجه به امتیاز در اولویت‌های الف، ب، ج و د قرار می‌گیرد. بعد از اتمام ثبت‌نام دانش‌آموزانی که امتیاز بیشتری کسب کرده‌اند، دانش‌آموز می‌تواند با توجه به ظرفیت‌های موجود در منطقه‌ای که تحصیل می‌کند، برای ثبت‌نام اقدام کند.
تبصره‌ی دوم آیین‌نامه‌ی هدایت تحصیلی آموزش و پرورش به این قرار است: «چنانچه بنا به دلايل موجه، سوابق و عملکرد تحصيلی دانش‌آموزی، ناقص بوده يا در دسترس نباشد، سوابق و عملکرد پايه‌ی قبلی وی ملاك عمل برای هدایت تحصیلی خواهد بود.»
آزمون هدایت تحصیلی چیست؟
همانطور که پیشتر ذکر شد، نتايج آزمون‌های استعداد، رغبت، شخصيت و ارزش‌های تحصيلی-شغلی دانش‌آموزان، 31 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد. طی سال‌های گذشته سازمان آموزش و پرورش با برگزاری آزمون هدایت تحصیلی که آزمون رغبت و توانایی دانش‌آموزان نیز خوانده می‌شود، به دانش‌آموزان برای انتخاب مناسب‌ترین رشته برای ادامه‌ی تحصیل خود کمک کرده است.
برخی از دانش‌آموزان تصور می‌کنند باید برای شرکت در آزمون رغبت خود را آماده کنند یا پاسخ‌های خاصی به سوالات بدهند تا موفق به انتخاب رشته‌ی مورد علاقه‌ی خود بشوند. اما هدف این آزمون، کشف علایق و توانمندی‌های دانش‌آموزان در شاخه‌های مختلف است و پاسخ صادقانه به سوالات آن می‌تواند موجب کسب موفقیت بیشتر و انتخاب صحیح بشود.
آزمون رغبت و توانایی پایه‌ی نهم که قبل از انتخاب رشته در سایت همگام انجام می‌شود، از دو بخش جداگانه تشکیل شده است. دانش‌آموزان برای ورود به سایت همگام باید رمز عبوری خود را از مدرسه دریافت کنند. در هر بخش از آزمون دوگانه‌ی رغبت و توانایی، حدود 300 سوال به صورت جداگانه مطرح شده است. هیچ کدام از پرسش‌ها، سوال درسی نیستند و دلیلی برای مطالعه و کسب آمادگی برای شرکت در این آزمون وجود ندارد.
دریافت نتایج هدایت تحصیلی
نتایج هدایت تحصیلی معمولاً بعد از اعلام نتایج امتحانات پایان ترم دوم در پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی هدایت تحصیلی دانش‌آموزان و سایت همگام اعلام می‌شود. دانش‌آموزان می‌توانند وارد یکی از این سایت‌ها شوند و اطلاعاتی که از مدرسه دریافت کرده‌اند، وارد کنند. بدین‌ترتیب می‌توانند نتیجهی هدایت تحصیلی خود را ببینند. اما قطعاً مدارس نیز نتایج هدایت تحصیلی را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهند.
مجموع امتیاز فرم‌های هدایت تحصیلی به عدد 100 می‌رسد. از این صد امتیاز، 35 امتیاز بر اساس سوابق و عملکرد دانش‌آموز در سال‌های تحصیلی هفتم تا نهم تعیین می‌شود. دروس تخصصی بالاترین ضریب را دارند. 65 امتیاز باقی‌مانده هم مربوط به آزمون رغبت و توانایی، نظر مشاور مدرسه، معلم‌ها، والدین و خود دانش‌آموز است.این فرم در واقع آخرین مرحله‌ی ارزیابی در فرایند هدایت تحصیلی است.
نتیجه هدایت تحصیلی توصیه‌ای است
اولویت‌هایی که در فرم نهایی هدایت تحصیلی (نتیجهی هدایت) ثبت شده است، جنبه‌ی تجویزی ندارد، بلکه توصیه‌ای است. دانش‌آموزان می‌توانند بر اساس آن اولویت‌های تعیین شده به مدارس مراجعه و کار ثبت‌نام خود را انجام دهند. اگر ظرفیت مدارس تکمیل نشود، دانش‌آموزان بر اساس اولویت‌های بعدی ثبت‌نام می‌شوند. البته دانش‌آموزان باید حداقل نمره برای ورود به رشته‌های تحصیلی مورد نظر را کسب کنند.
مثلاً اگر دانش‌آموزی بخواهد رشته‌ی ریاضی را انتخاب کند، باید از موفقیت نسبی در درس ریاضی برخوردار باشد. اگر دانش‌آموزی طی دوره‌ی اول متوسطه در ریاضی با حداقل نمره قبول شده، توانمندی خوبی برای ادامه‌ی تحصیل در رشته ریاضی ندارد. در ادامه رشته‌های تحصیلی معرفی شده و شرایط و ضوابط ورود به هر کدام در قالب جدول ارائه شده است.
رشته‌های تحصیلی دوره دوم متوسطه
رشته‌های تحصیلی در دوره‌ی دوم متوسطه به چهار شاخه‌ی اصلی تقسیم می‌شوند. این شاخه‌ها شامل نظری (علوم تجربی، ریاضی و فیزیک و علوم انسانی و علوم و معارف اسلامی)، فنی حرفه‌ای و کار و دانش هستند. دانش‌آموزان پس از آشنایی با این رشته‌ها و علایق و توانمندی‌های خود در فرایند هدایت تحصیلی، برای انتخاب هر رشته باید دارای شرایطی هم باشند. وزارت آموزش و پرورش ضوابطی برای انتخاب هر رشته مقرر کرده است. ازجملهی این ضوابط می‌توان به کسب حدنصاب معدل در امتحانات خرداد ماه پایه‌ی نهم، یا رسیدن جمع نمرات برخی دروس به حدنصاب تعیین شده، اشاره کرد.
برای کسب اطلاع درباره‌ی شرایط انتخاب هر رشته و آشنایی با ویژگی‌ها و بازار کار آن‌ها مقالات زیر را بخوانید:
| نام رشته | معرفی و بازار کار رشته | |
| ریاضی فیزیک |
معرفی و بازار کار رشته ریاضی و فیزیک |
|
| علوم انسانی |
معرفی و بازار کار رشته علوم انسانی |
|
| علوم تجربی |
معرفی و بازار کار رشته علوم تجربی |
|
| فنی و حرفه‌ای |
معرفی و بازار کار رشته فنی و حرفه ای |
|
| کار و دانش |
معرفی و بازار کار رشته کار و دانش |
|
| علوم و معارف اسلامی |
رشته علوم و معارف اسلامی |
امتحان تغییر رشته در دبیرستان
پس از طی کردن فرایند هدایت تحصیلی و ورود به دوره‌ی دوم متوسطه، دانش‌آموزان پایه‌ی دهم و یازدهم که از رشته‌ی تحصیلی خود رضایت ندارند، می‌توانند در امتحان تغییر رشته دبیرستان شرکت کنند. این دانش‌آموزان می‌توانند در صورت کسب نمره‌ی قبولی، در رشته‌ی مورد نظر خود ادامه‌ی تحصیل دهند. اما تغییر رشته در هر کدام از پایه‌های مذکور شرایط و ضوابطی دارد که باید از آن‌ها مطلع بود.
جمع‌بندی
عنوان هدایت تحصیلی معمولاً به فرایندی اطلاق می‌شود که دانش‌آموزان پایه‌ی نهم از سر می‌گذرانند. در این فرآیند با راهنمایی دقیق کادرآموزشی مدرسه، اولیا و مشاورین، بهترین رشته را با توجه به علایق و توانمندی‌های خود برای تحصیل در دوره‌ی دوم متوسطه انتخاب کنند. فرایند هدایت تحصیلی در نهایت بر مسئله‌ی انتخاب رشته دانشگاهی در دبیرستان نیز اثرگذار است و می‌تواند نقش بسیار مهمی در آینده‌ی تحصیلی و شغلی دانش‌آموزان داشته باشد.
علاوه بر این فرایند، دانش‌آموزان خود نیز باید به علایق‌شان بیندیشند. در وهله‌ی اول مهم است که نقاط قوت، ضعف و علایق خود را در نظر بگیرند. در چه موضوعاتی خوب عمل می‌کنند؟ چه موضوعات یا کلاس‌های خاصی بیشتر از دیگران توجه آن‌ها را جلب می‌کند؟ آیا درسی وجود دارد که فقط برای تمام شدن کلاس مربوط به آن لحظه شماری کنند؟ اهمیت دارد که قبل از تصمیم‌گیری در مورد رشته‌ی مورد نظر، خودشان را به خوبی بشناسند. باید نقاط قوت، ضعف و علایق خود را در نظر بگیرند. در این صورت می‌توانند در آینده رشته و شغلی را بیابند که آن‌ها را به خود جلب می‌کند.
پس از انتخاب رشته در پایه‌ی نهم و آغاز تحصیل در مقطع متوسطه‌ی دوم، کماکان امکان تغییر رشته وجود دارد. ممکن است دانش‌آموزانی در طول مقاطع دهم و یازدهم تحصیلی، تصمیم خود را عوض کنند. آن‌ها می‌توانند با شرکت در امتحان تغییر رشته در دبیرستان، مسیر تازه‌ای انتخاب کنند.